Sa Pilipinas, ang dengue ay isa sa mga pinakadelikadong sakit na dala ng lamok. Taun-taon, libu-libong Pilipino ang nagkakasakit nito, at sa kasamaang-palad, may ilan ding namamatay dahil sa komplikasyon. Kaya naman, mahalaga na malaman mo ang mga senyales at sintomas upang maagapan ito, lalong lalo na ang dengue sa bata.
Ano ang Dengue at Paano Ito Kumakalat
Ang dengue ay isang sakit na dulot ng virus na kumakalat sa pamamagitan ng kagat ng lamok, partikular na ang Aedes aegypti. Kapag nakagat ka ng lamok na may dala ng virus, maaari kang magkaroon ng sakit pagkatapos ng 4-10 araw [1]. Apat na uri o “serotypes” ang dengue virus (DENV-1, DENV-2, DENV-3, at DENV-4), at maaari kang mahawahan ng bawat isang uri sa loob ng iyong buhay [2].
Madalas na kumakalat ang dengue sa mga lugar na mainit at maalinsangan ang klima, tulad ng Pilipinas. Mabilis itong kumalat lalo na sa mga panahon ng tag-ulan dahil sa pagdami ng tubig na pwedeng pagpugaran ng mga lamok [3]. Ayon sa World Health Organization (WHO), mahigit 50 milyong tao ang nagkakasakit ng dengue taun-taon sa buong mundo, at marami sa mga ito ay nangyayari sa Southeast Asia, kasama na ang Pilipinas [3].
Hindi tulad ng ibang sakit, ang dengue ay hindi kumakalat nang direkta mula sa isang tao patungo sa isa. Kailangan ng lamok bilang “vector” o tagapagdala ng virus [4].
Ang Dengue Virus at Ang Mga Lamok Bilang Kadalasang Nagdadala
Ang pangunahing lamok na nagdadala ng dengue virus ay ang Aedes aegypti. Itong lamok na ito ay may distinctive na marka – itim na katawan na may puting batik o guhit, parang may zebra pattern [5]. Aktibo sila sa umaga at bandang hapon, hindi katulad ng ibang lamok na mas lumalabas tuwing gabi [2].
Alam mo ba na babae lang na lamok ang nangangagat? Kailangan nila ng dugo para makapangitlog. Kapag nakakagat ang isang lamok ng taong may dengue, nadadala nila ang virus at pwede nilang ipasa ito sa susunod nilang kakaagatin [6]. Pagkatapos ng 8-12 araw mula sa pag-inom ng dugo ng taong may dengue, ang lamok ay magiging infectious at maaari nang magkalat ng virus sa buong buhay niya [7].
Sa Pilipinas, karaniwan nang makita ang mga lamok na ito sa mga lugar na may nakatambak na tubig gaya ng mga lumang gulong, paso, at mga basurang nakakalat [8].
Mga Rehiyon na Sinasalanta ng Dengue
Sa buong mundo, halos 40% ng populasyon ang naninirahan sa mga lugar na may mataas na panganib ng dengue, at kalakhan sa mga ito ay nasa Asya [3]. Dito sa Pilipinas, karamihan ng mga kaso ay naitala sa Metro Manila, CALABARZON, Central Luzon, at Western Visayas [9].
Ayon sa datos ng Department of Health (DOH), may mga panahon na tumaas nang husto ang mga kaso ng dengue sa bansa, tulad noong 2019 kung saan umabot sa mahigit 400,000 ang naitalang kaso [10]. Nakakalungkot isipin na marami sa mga nagiging biktima ay mga bata at kabataan.
Ang pagdami ng dengue sa Pilipinas ay madalas naiuugnay sa mabilis na urbanisasyon, pagbabago ng klima, at kakulangan ng wastong sanitasyon sa ilang komunidad [11].
Kahalagahan ng Maagang Pagkilala sa Sintomas
Alam mo ba kung bakit super importante na agad mong makilala ang mga sintomas ng dengue? Dahil sa simpleng dahilan – maaari nitong iligtas ang buhay mo o ng iyong mahal sa buhay.
Ang maagang diagnosis at paggamot ay napakahalaga sa pag-iwas sa malubhang komplikasyon ng dengue. Ayon sa WHO, ang wastong pangangalaga at suporta ay maaaring magpababa ng mortality rate mula 20% hanggang mas mababa sa 1% [3]. Ibig sabihin, kung agad mong mapansin ang mga sintomas at kumonsulta ka agad sa doktor, mas malaki ang tsansa mong gumaling nang maayos at walang komplikasyon.
Ang problemang karaniwan nating nararanasan ay ang pagkakalito sa mga sintomas ng dengue sa iba pang karaniwang sakit gaya ng trangkaso o sipon. Maraming pagkakataon na ang mga pasyente ay nagpapagamot lamang kapag malubha na ang kanilang kondisyon, na nagiging sanhi ng mga komplikasyon tulad ng dengue hemorrhagic fever [12].
Tandaan na ang sintomas ng dengue ay nagbabago habang lumalala ang sakit. Sa unang dalawa o tatlong araw, maaaring maranasan ang lagnat, pananakit ng katawan, at sakit ng ulo. Ngunit sa ika-3 hanggang ika-7 araw, kung kailan bumababa ang lagnat, doon maaaring lumitaw ang mga malubhang senyales [13].
Paano Makatutulong ang Kamalayan sa Sintomas
Ang mabuting pag-unawa sa mga sintomas ng dengue ay hindi lamang nakakatulong sa mga pasyente kundi pati na rin sa mga health worker at komunidad. Kung alam ng mga tao kung ano ang mga dapat bantayan, mas madali nilang matutukoy kung kailangan na nilang magpatingin sa doktor [14].
Sa mga komunidad na may mataas na kaso ng dengue, ang awareness campaigns ay napakahalaga. Halimbawa, sa ilang barangay sa Pilipinas, may mga programa na kung saan tinuturuan ang mga residente na makilala ang mga sintomas at kahalagahan ng maagang pagpapagamot [15].
“Ang pagkamulat sa mga sintomas ng dengue ay parang pagdadala ng flashlight sa madilim na daan – binibigyan ka nito ng kakayahang makita ang panganib bago pa man ito magdulot ng malaking pinsala,” ayon kay Dr. Mario Santos, isang infectious disease specialist sa Manila [16].
Mga Karaniwang Sintomas ng Dengue sa Bata
Ang dengue ay kilala bilang “break-bone fever” dahil sa matinding sakit na nararamdaman sa katawan. Ang mga sintomas nito ay maaaring mag-iba sa bawat tao, mula sa banayad hanggang sa malubha [1]. Karaniwang nagkakaroon ng sintomas 4-10 araw matapos makagat ng lamok [4].
Ang mga pangunahing sintomas na dapat bantayan ay:
- Mataas na lagnat, rashes sa balat, at pananakit ng katawan
- Matinding sakit ng ulo, lalo na sa likod ng mata
- Pananakit ng kalamnan at kasukasuan
- Pagduduwal at pagsusuka
- Makating pantal sa katawan at pangangati sa talampakan ng bata
- Pagdurugo ng gilagid o ilong
- Madaling pagkapaso o pagkakaroon ng pasa
- Pagkapagod o panghihina [2,3]
Sa ilan, lalo na sa mga batang nasa edad 6-11, maaaring hindi gaanong malalala ang mga sintomas at maaaring mapagkamalang trangkaso lamang. Kaya naman mahalagang maging alerto, lalo na kung may mga kaso ng dengue sa inyong lugar [17].
“Madalas kong sinasabi sa mga pasyente ko, ‘Kung hindi mo alam kung anong sakit mo, pero parang nabugbog ang buong katawan mo at masakit kahit ang mga mata mo, isaalang-alang mo na baka dengue ‘yan,'” sabi ni Dr. Patricia Reyes, isang family physician sa Quezon City [18].
Mataas na Lagnat Bilang Sintomas
Ang lagnat ay isa sa mga unang sintomas ng dengue sa bata. Hindi ito ordinaryong lagnat – ito ay biglaan at mataas, madalas na umaabot sa 40°C (104°F). Ang lagnat ay karaniwang tumatagal ng 2-7 araw [1,3].
Ang lagnat, pulang pantal sa balat, at sakit ng kalamnan at kasukasuan ay may kakaibang pattern. Mataas ito sa unang ilang araw, pagkatapos ay maaaring bumaba ng 1-2 araw, at pagkatapos ay tataas muli. Itong pagbaba ng temperatura ay dapat bantayan nang mabuti dahil ito ang panahon kung kailan maaaring lumitaw ang malulubhang sintomas [19].
Kapag may lagnat, mahalaga na:
- Uminom ng maraming tubig para maiwasan ang dehydration
- Gumamit ng paracetamol para mapababa ang temperatura (HUWAG gumamit ng aspirin o ibuprofen dahil maaari itong magdulot ng pagdurugo) [3]
- I-monitor ang temperatura kada 4 na oras
- Magpahinga nang husto [5]
Pananakit ng Ulo at Katawan
Ang dengue ay hindi basta-basta lagnat lang. Kasama rito ang pananakit ng kalamnan o myalgia at pananakit sa likod ng mata. Maraming pasyente ang nagsasabi na masakit kahit ang paggalaw ng kanilang mga mata [20].
Bukod sa sakit ng ulo, ang pananakit ng katawan at kasukasuan ay napakatindi kaya nga tinawag na “break-bone fever” ang dengue. Parang nababali ang iyong mga buto sa sobrang sakit [4]. Ito ay dulot ng pag-atake ng virus sa mga tissue at muscle ng katawan, na nagiging sanhi ng inflammation [21].
Para maibsan ang mga sakit na ito:
- Gumamit ng paracetamol ayon sa reseta (tandaan: iwasan ang aspirin at NSAIDs)
- Maglagay ng malamig na compress sa noo para sa sakit ng ulo
- Magpahinga at iwasan ang matinding aktibidad
- Magpamasahe ng banayad sa masakit na bahagi [19,22]
Pantal at Ibang Kaugnay na Sintomas
Pagkatapos ng unang ilang araw ng lagnat, karaniwang lumalabas ang pantal sa katawan. Ito ay maaaring magmukhang maliit na pulang batik na kumakalat mula sa dibdib patungo sa mga braso, binti, at mukha [23].
Hindi tulad ng pantal sa ibang sakit, ang sa dengue ay may kakaibang katangian:
- Maaari itong makati
- Maaaring humapdi kapag hinawakan
- Madalas na nagsisimula sa katawan bago kumalat sa mga braso at binti
- Maaaring maglaho at lumitaw muli [24]
Bukod sa pantal, maaari ring magkaroon ng pagdurugo ng gilagid o ilong, pagdudumi ng maitim na dumi (na nagpapahiwatig ng dugo sa digestive system), at pagkakaroon ng madaling pasa [2,3].
“Kapag may nakikita kang pulang batik sa balat na parang petechiae (maliit na pulang spot), lalo na kung may lagnat ka at nanggaling ka sa lugar na maraming lamok, magpatingin ka na agad sa doktor,” payo ni Dr. Manuel Cruz, isang dermatologist sa Maynila [25].
Panganib ng Malubhang Sintomas
Hindi lahat ng kaso ng dengue sa bata ay nagdudulot ng malubhang karamdaman, pero mahalagang malaman na may mga panganib, lalo na kapag lumipas na ang panahon ng lagnat. Ang ilang pasyente ay nagkakaroon ng Severe Dengue, dating kilala bilang Dengue Hemorrhagic Fever (DHF) o Dengue Shock Syndrome (DSS) [3].
Ang mga warning signs na dapat bantayan ay:
- Matinding sakit ng tiyan
- Patuloy na pagsusuka
- Rapid breathing
- Pagdurugo ng gilagid o ilong
- Dugo sa suka o dumi
- Pagkapagod o pagka-iritable
- Malamig at malambot na balat [1,3,4]
Ayon sa WHO, ang risk ng severe dengue ay mas mataas sa mga taong:
- Nagkaroon na ng dengue dati (ibang serotype)
- May mga batang wala pang 15 taong gulang
- Mga buntis
- May mga existing na kondisyong medikal gaya ng diabetes o high blood pressure [3,26]
Ang severe dengue ay nagaganap dahil sa “antibody-dependent enhancement” kung saan ang immune response sa second infection ay mas matindi kumpara sa una [27].
Ano ang Dapat Gawin sa Malubhang Sintomas
Kung may napansin kang alinman sa mga warning signs sa itaas, HUWAG mag-atubiling humingi agad ng tulong medikal. Ang malubhang dengue ay maaaring humantong sa kamatayan kung hindi agad gagamutin [1].
Habang naghihintay ng medikal na tulong:
- Panatilihing nakahiga ang pasyente
- Mag-alok ng maraming likido
- I-monitor ang temperature, heart rate, at anumang pagdurugo
- Huwag bigyan ng aspirin o ibuprofen [3,28]
Sa ospital, ang pasyente ay maaaring bigyan ng:
- IV fluids para sa dehydration
- Blood transfusion kung kinakailangan
- Oxygen support
- Regular na pag-monitor ng vital signs at blood tests [29]
“Ang severe dengue ay maaaring mabilis na lumala sa loob lamang ng ilang oras. Kapag nakita mo ang mga warning signs, isipin mo itong medikal na emergency at agad na dalhin ang pasyente sa pinakamalapit na ospital,” babala ni Dr. Rosario Capeding, isang pediatric infectious disease specialist sa Research Institute for Tropical Medicine [30].
Pag-iwas at Pagsubok
Habang walang tiyak na gamot para sa dengue, ang pag-iwas ay nananatiling pinakamabisang paraan para maprotektahan ang iyong sarili at pamilya. Ang early detection sa pamamagitan ng mga lab test ay mahalaga rin para sa tamang pangangalaga [31].
Mga Hakbang sa Pag-iwas sa Dengue
Narito ang mga praktikal na paraan para maiwasan ang dengue:
- Kontrolin ang mga lugar na pwedeng pamugaran ng lamok
- Alisin ang nakatambak na tubig sa mga paso, lumang gulong, at iba pang lalagyan. Linisin at takpan ang mga drum ng tubig.
- Magsuot ng damit na mahahaba at manipis
- Para di madaling makagat ng lamok sa umaga at hapon.
- Gumamit ng mosquito repellent at kulambo
- Lalo na kung may maliliit na bata o matatanda sa bahay.
- Panatilihin ang kalinisan ng paligid
- Maglinis palagi ng bakuran, tama ang pagtapon ng basura, at iwasan ang pag-ipon ng tubig-ulan.
- Sumali sa fogging at community clean-up drives
- Ito ay para sabay-sabay na mabawasan ang populasyon ng lamok sa komunidad.
- Palaging obserbahan ang sarili at pamilya sa mga sintomas
- Kapag may lagnat na hindi nawawala, pantal, o ibang sintomas, agad na magpakonsulta.
Ang rashes, pananakit sa likod ng mata, at pananakit ng mga muscle ay nararanasan sa maraming kaso ng dengue kaya mainam na maging mapagmatyag. Para naman sa panganib ng shock, pamumuo ng fluid, at sobra-sobrang pagdurugo, huwag mag-atubiling dalhin agad sa ospital ang pasyente [3].
Ano Pang Dapat Mong Malaman
Hindi na bago sa mga Pilipino ang pagtaas ng kaso ng dengue tuwing tag-ulan. Ngunit sa pamamagitan ng tamang kaalaman at maagap na aksyon, maiiwasan natin ang malalang epekto nito. Bantayan ang pananakit ng kalamnan o myalgia at pananakit sa likod ng mata, lagnat, at mga sintomas na tulad ng pagsusuka, pagsakit ng tiyan, at pagdurugo ng ilong at gilagid, lalo na kapag may outbreak sa inyong lugar.
Tandaan na mas mainam ang maagap kaysa magsisi. Protektahan ang sarili, pamilya, at komunidad laban sa dengue!
